21 lutego obchodzony jest Międzynarodowy Dzień Języka Ojczystego. To święto uchwalone przez UNESCO w 1999 roku jest pretekstem, by dziś przypomnieć pisarzy, a więc tych, których domeną jest władanie słowem, ale jak się okazuje – niekoniecznie ojczystym. Twórcy, których wymieniamy, z różnych powodów opuszczali swoje rodzinne strony i uczyli się żyć w nowym środowisku. Ich bagaż stanowił też język będący nie tylko środkiem do codziennej komunikacji, ale i narzędziem pracy.
Joseph Conrad
Józefa Teodora Konrada Korzeniowskiego znamy raczej jako Josepha Conrada. Swoje dzieła napisał w języku angielskim, choć uczył się go dopiero w dorosłym życiu i był trzecim językiem, jaki opanował (po polskim i francuskim, którego uczyła go guwernantka). Conrad jako 17-latek został skazany na tułaczkę – najpierw przebywał we Francji, a następnie przeniósł się do Anglii. Uczył się angielskiego, gdy żeglował na francuskich i brytyjskich statkach. Efektem wędrówek stały się też jego najwybitniejsze dzieła, w tym „Lord Jim” i „Jądro ciemności” (utwór stał się inspiracją dla Francisa Forda Copolli i jego „Czasu Apokalipsy”).
Vladimir Nabokov
Innym przykładem jest pisarz, który zasłynął książką początkowo traktowaną jako pornograficzną – „Lolitą”. Vladimir Nabokov pochodził z arystokratycznej i zamożnej rosyjskiej rodziny. W dzieciństwie świetnie opanował języki angielski i francuski, którymi posługiwał się później z ogromną swobodą w swoich utworach literackich. Pierwsze książki pisał po rosyjsku, jednak w 1919 roku opuścił Rosję i zaczął prowadzić bardzo burzliwe życie, które wypełniało też pisanie, jednak już po angielsku. Przez jakiś czas studiował w Cambridge romanistykę i rusycystykę, potem przeprowadził się do Berlina. W tamtym czasie by zarobić na życie, imał się różnych zajęć – pisał recenzję, układał krzyżówki, tłumaczył teksty, udzielał lekcji tenisa.
W 1937 roku przeniósł się do Paryża, a potem do Stanów Zjednoczonych. Wykładał literaturę, a jednocześnie był pracownikiem muzeum zoologicznego w Harvardzie. W 1960 roku wyjechał do Szwajcarii, gdzie mieszkał do śmierci. Nabokov tworzył swoje powieści po angielsku, jednak stworzył też kilka tekstów po francusku. Sam jednak często przyznawał, że osobistą tragedią było dla niego porzucenie języka ojczystego – rosyjskiego.
Milan Kundera
Uważany za jednego z najwybitniejszych pisarzy czeskich, po zdławieniu Praskiej Wiosny i zakazie publikacji w Czechosłowacji, przeniósł się do Francji, gdzie prowadził zajęcia z literatury światowej. W 1979 roku władze czeskie odebrały mu obywatelstwo czechosłowackie.
W 1990 roku opublikował ostatnią powieść stworzoną w języku czeskim – „Nieśmiertelność”. Od tego momentu swoje utwory tworzy w wyłącznie po francusku, nie zezwalając na tłumaczenie ich na język czeski. Warte uwagi są na pewno powieści: „Żart” i „Nieznośna lekkość bytu”, którą w 1988 roku Philip Kaufman zekranizował. Choć film został pozytywnie przyjęty, sam Kundera był z niego niezadowolony i zakazał przenoszenia swoich dzieł na język filmu.
Jack Kerouac
W tym wielojęzycznym gronie znajduje się też legendarny beatnik, amerykański pisarz kanadyjskiego pochodzenia – Jack Kerouac. Jego pierwszym językiem był francuski, którym posługiwano się w domu rodzinnym. Do szóstego roku życia pisarz nie znał angielskiego. Swoją najsłynniejszą powieść „W drodze” najpierw napisał po francusku, a dopiero przy kolejnym podejściu powstała wersja w języku angielskim. W 2012 roku powstała adaptacja filmowa tego dzieła, której dokonał Walter Salles.
Josif Brodski
Do grona twórców, którzy nie pisali wyłącznie w języku ojczystym zalicza się laureata Nagrody Nobla, jednego z najwybitniejszych poetów XX wieku – Josifa Brodskiego. Ten urodzony w Leningradzie artysta był wielokrotnie więziony i zamykany w szpitalach psychiatrycznych przez komunistyczne władze. W 1964 roku postawiono mu oskarżenie o „pasożytnictwo”, a następnie skazano na ciężkie roboty pod Archangielskiem. W 1972 roku pozbawiono go sowieckiego obywatelstwa i zmuszono do opuszczenia kraju. Brodski zamieszkał w Stanach Zjednoczonych, gdzie został profesorem uniwersyteckim. Odtąd tworzył zarówno po rosyjsku, jak i angielsku.
Samuel Beckett
Jeszcze jeden ciekawy przypadek reprezentuje Samuel Beckett, który po opuszczeniu rodzinnej Irlandii przeniósł się do Francji, do Paryża. Ten twórca teatru absurdu swoje książki pisał po francusku, a następnie tłumaczył je na angielski. Trzeba zaznaczyć, że jego przekłady były dość swobodne, stąd często czytając to samo dzieło w dwóch różnych wersjach językowych można znaleźć wiele różnic. Klasycznym utworem, który wpisał Becketta w kanon światowej literatury jest dramat z 1952 roku „Czekając na Godota”.
Isaac Bashevis Singer
Naszą siódemkę zamyka polski i amerykański pisarz żydowski tworzący głównie w języku jidysz – Isaac Bashevis Singer. Urodził się w Leoncinie – na ziemiach Królestwa Kongresowego, a więc pod zaborem rosyjskim – jednak nie znał języka rosyjskiego. W 1935 roku wyemigrował do Stanów Zjednoczonych i osiedlił się w Nowym Jorku. Tam zaczął pracować w czasopiśmie „Forwerts – The Yiddish Forward” jako dziennikarz, korektor i tłumacz. Tam też drukował swoje powieści. W 1978 roku otrzymał Nagrodę Nobla.
Język giętki a myśląca głowa
Juliusz Słowacki w „Beniowskim” zawarł słynne zdanie:
Chodzi mi o to, aby język giętki
Powiedział wszystko, co pomyśli głowa
Przedstawione przykłady literatów dowodzą, że właśnie owa „giętkość” może być wypracowywana latami, nie zawsze musi wynikać z tego, jaki język nam towarzyszył w najwcześniejszych latach. Myślę, że podsumowaniem mogą być słowa Jerzego Pilcha z powieści „Miasto utrapienia”:
Są ludzie, co mówią wieloma językami obcymi i w żadnym z tych języków nie mają nic do powiedzenia.
I tak samo są ludzie, co potrafią czytać w myślach, ale ani w ząb żadnej z tych myśli nie pojmą.